«Εἰ δὲ φανείη τις τῶν ἐπισκόπων, ἢ πρεσβυτέρων, ἢ διακόνων, … τ
οῖς ἀκοινωνήτοις κοινωνῶν, καὶ τοῦτον ἀκοινώνητον εἶναι»
(Β΄ Κανὼν Συνόδου Ἀντιοχείας)
Εἶναι πράγματι ἐντυπωσιακή ἡ αὐστηρότητα πού ἐπιβάλλουν οἱ ἅγιοι Πατέρες ἀπέναντι ὄχι μόνο στούς αἱρετικούς ἄλλα καί στά μέλη τῆς Ἐκκλησίας πού ὑϊοθετοῦνκακοδοξίες, γιατὶ ἡ Ἐκκλησία δὲν διασπᾶται μόνο ἀπὸ τοὺς αἱρετικούς, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ πιστεύουν καὶ διαδίδουν τὰ παρόμοια: «Οὐχ ὑπὸ τῶν αἱρετικῶν διατέτμηται μόνον, ἀλλὰ καὶ ὑπὸ τῶν τὰ αὐτὰ φρονεῖν ἀλλήλοις λεγόντων διασπᾶται».[1] Τὸ παραμικρὸ ζήτημα ποὺ ἀφορᾶ τὸν Θεὸ δὲν εἶναι μικρό, κατά τον Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ.[2]
Ὁ Χρυσορρήμων Ἰωάννης μᾶς λέει: «Ὄχι μόνο οἱ ἁμαρτάνοντες, ἀλλὰ καὶ ἐκεῖνοι ποὺ ἐπαινοῦν τοὺς ἁμαρτάνοντες ὑφίστανται τὴν ἴδια ἢ καὶ χειρότερη τιμωρία».[3] «Κάθε κληρικό –λέει ὁ ἅγιος Συμεὼν ὁ θεολόγος– τοῦ ὁποίου ἡ πίστις, οἱ λόγοι καὶ τὰ ἔργα δὲν συμφωνοῦν μὲ τὶς διδασκαλίες τῶν Ἁγίων πατέρων νὰ μὴν τὸν δεχόμαστε στὴν οἰκία μας. Ἀλλὰ νὰ τὸν ἀποστρεφόμεθα καὶ νὰ τὸν μισοῦμε ὡς δαίμονα, ἔστω κι ἄν ἀνασταίνει νεκροὺς καὶ κάνει ἄλλα μύρια θαύματα».[4]
Εἶναι ἄραγε αὐτή ἡ αὐστηρότητα μία αὐθαίρετη σκληρότητα καί «ἰδιοτροπία» τῶν ἁγίων; Φυσικά καί ὄχι! Ὁ ἴδιος ὁ Κύριός μας πρῶτος δίδαξε ξεκάθαρα ποιά πρέπει νά εἶναι ἡ ἀντίδρασή μας ὅταν ἀκοῦμε διδασκαλίες ἀντίθετες ἀπό αὐτές πού παρέδωσε ὁ Ἴδιος καί
οἱ μαθητές Του. Ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς δίδαξε ὅτι τὰ δικά Του πρόβατα ὅταν ἀκοῦν τὴν φωνὴ ξένου διδασκάλου φεύγουν. «Ἀλλοτρίῳ δέ [σ.σ. ποιμένα] οὐ μὴ ἀκολουθήσωσιν, ἀλλὰ φεύξονται ἀπὸ αὐτοῦ, ὅτι οὐκ οἴδασι τῶν ἀλλοτρίων τὴν φωνήν»[5] και αμέσως μετά τὴν Ἀποτείχιση δίδαξαν οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι: «...Διὸ φευκτέον [νὰ φεύγετε] ἀπὸ τῶν φθοροποιῶν ποιμένων».[6]
Ὄχι λίγες φορές, οἱ ἐπίσημοι ποιμένες δηλητηρίασαν τὸ ποίμνιο -μέσῳ στρεβλῆς διδασκαλίας- ὁδηγώντας το στὴ λατρεία ἄλλων θεῶν. Γιατί «ἡ αἵρεση» ὄχι μόνο «εἶναι πίστη σὲ ξένο Θεό»,[7] ἀλλά «ἔχει ἐνδυθῆ ὁλόκληρον τὸν διάβολο».[8]
Στίς ἡμέρες μας οἱ ἐπίσκοποι ἀπροκάλυπτα ἀποδείχτηκαν ψευδοεπίσκοποί γιατί μολύνουν τήν Πίστη, συγκαταβαίνοντας σέ αἱρετικούς. «Ἀλλοίμονο σὲ ὅσους μολύνουν τὴν Ἁγία Πίστη μὲ αἱρέσεις ἢ συγκαταβαίνουν στοὺς αἱρετικούς». [9]
Ὁ ὅσιος Ἀντίοχος ὁ Πανδέκτης ἔλεγε πὼς ἐκεῖνον ποὺ δὲν ἔχει τὴν ὀρθὴ πίστη πρέπει ὄχι μόνο νὰ τὸν ἀποστρεφόμαστε ἀλλὰ καὶ νὰ τὸν ἀναθεματί-ζουμε, δηλαδὴ νὰ τὸν θεωροῦμε ὅτι βρίσκεται ἐκτὸς Ἐκκλησίας.[10] «Οὔτε γιὰ λίγη ὥρα δὲν δεχόμαστε σχέση μὲ αὐτοὺς ποὺ κουτσαίνουν στὴν πίστη»[11]… «ἀκόμα κι ἂν αὐτοί μᾶς φαίνονται πολὺ γνήσιοι καὶ ἐπίσημοι, ἐμεῖς πρέπει νὰ τοὺς σιχαι-νόμαστε, ὅσοι ἀγαπᾶμε τὸν Κύριο».[12]
Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ἀποφαίνεται: «Καὶ εἰ φίλοι κατὰ Θεὸν, πῶς τῇ κοινωνίᾳ τῶν ἑτεροδόξων κοινωνοῦντες; Οὐ γὰρ φίλοι οἱ τοιοῦτοι ἀληθινοὶ καὶ πιστοί».[13]
Ὁ ἴδιος Ἅγιος λέει: «Οἱ μὲν [αἱρετικοὶ]τέλεον περὶ τὴν πίστιν ἐναυάγησαν. οἱ δὲ εἰ καὶ τοῖς λογισμοῖς οὐκατεποντίσθηκαν, ὅμως τῇ κοινωνίᾳ τῆς αἱρέσεως συνόλλυνται [ἐξ αἰτίας τῆς κοινωνίας μὲ τοὺς αἱρετικοὺς θὰ χαθοῦν μαζί τους]».[14] Θεωρεῖ«προδοσία τῆς Ὀρθοδόξου Ὁμολογίας» τὸ νὰ παραμένει κάποιος ἐν κοινωνίᾳ μὲ τὸν κακοδοξοῦντα ἐπίσκοπόν του».[15]
Αὐτές οἱ Πατερικές θέσεις ἐνσωματώθηκαν καὶ στὰ Πρακτικὰ τῆς Ζ΄Οἰκουμενικῆς Συνόδου: «Ὅποιος δικαιώνει αἵρεση ἂς εἶναι ἀναθεματισμένος».
Ὁ Μ. Ἀθανάσιος γιὰ αὐτὸν ποὺ φρονεῖ ἀσεβῆ δόγματα ἀναφέρει: «Ἀποφύγετε αὐτὸν καὶ ἔτσι θὰ διατηρήσετε τὴν πίστη σας καθαρή».[16]
Κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο Αἰγίνης: «ἡ κοινωνία μὲ αὐτὸν [τὸν κακόδοξο καὶ αἱρετικό] μολύνει τὴν πίστη μὲ τὶς εὐθύνες ποὺ αὐτὸ συνεπάγεται. Λοιπὸν ἡ ἐξωτερικὴ ἀκοι-νωνησία προστατεύει ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ ἀλλοτριότητα»… «Εἶναι ψευδὲς ἐκεῖνο ὅπου ἐπιφέρουσιν, ὅτι αἱ ὁδοὶ τῆς εὐσεβείας εἶναι πολλαί... ὁδὸς μία καὶ αὐτὴ στενὴ καὶ ὄχι πλατεῖα... εἷς καὶ μόνος Θεὸς καὶ Κύριος».[17]
Ἂν ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης, ὁ «μαθητὴς τῆς ἀγάπης» λέει ὅτι κάποιον ποὺ δὲν ἀποδέχεται τὴν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν Ἀποστόλων οὔτε στὸ σπίτι σας νὰ τὸν βάζετε, οὔτε καλημέρα νὰ τοῦ λέτε, γιατὶ συγκοινωνῆτε μὲ τὰ πονηρά του ἔργα γενόμενοι συνένοχοι, πόσο μᾶλλον νὰ τὸν ἀποδεχόμαστε στὸν ναὸ ὡς λειτουργό;[18]
Ἂν ὁ Μ. Βασίλειος τονίζει:«Αἱρετικὸν ἄνθρωπον ἀποστρέφεσθαι»,[19] πόσο μᾶλλον τον κακόδοξο κληρικό;
Ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος μᾶς ἐξηγεῖ: «Ὄχι μόνο ἂν κάποιοι λένε συνολικὰ ἀντίθετα πράγματα ποὺ ἀνατρέπουν τὰ πάντα, ἀλλὰ καὶ τὸ παραμικρὸ ἀντίθετο νὰ διδάξουν νὰ εἶναι ἀναθεματισμένοι».[20] «Ἀπὸ αὐτοὺς πρέπει νὰ πεταγόμαστε μακρυὰ ὅπως πεταγόμαστε ὅταν συναντάμε ἕνα φίδι, καὶ νὰ διακόπτουμε κάθε κοινωνία καὶ νὰ φεύγουμε μὲ ὅλη μας τὴν δύναμη, ἀκόμα κι ἄν μᾶς φαίνονται σεβάσμιοι καὶ πρᾶοι», διδάσκει ὁ Μ. Φώτιος.[21]
Τί στὰ ἀλήθεια ἐλπίζουμε νὰ κληρονομήσουμε ἐμεῖς ποὺ οἰκειοθελῶς καὶ προθύμως ἀκολουθοῦμε τοὺς σύγχρονους αἱρετίζοντες Ἐπισκόπους παρά τήν ὀργή τοῦ Θεοῦ καί τήν κόλαση;
«Εἰ δέ τις προσποιεῖται ὁμολογεῖν μὲν ὀρθὴν πίστιν, φαίνεται δὲ κοινωνῶν ἐκείνοις [ἂν κάποιος προσποιούμενος ὁμολογεῖ τὴν ὀρθὴ πίστι, ἀλλὰ κοινωνεῖ μὲ τοὺς αἱρετικούς] τὸν τοιοῦτον προτρέψασθε ἀπέχεσθαι τῆς τοιούτης συνηθείας· καὶ ἐὰν μὲν ἐπαγγέλληται, ἔχετε τὸν τοιοῦτον ὡς ἀδελφόν· [καὶ ἐὰν σᾶς ὑποσχεθεῖ ὅτι θὰ διακόψει τὴν κοινωνία μὲ τοὺς αἱρετικούς –καὶ τὸ πράξει– νὰ τὸν ἔχετε ὡς ἀδελφό σας] ἐὰν δὲ φιλονίκως ἐπιμένῃ τὸν τοιοῦτον παραιτῆσθε [ξεκόψτε ἀπὸ αὐτόν]».[22]
Ὁ ἅγιος Ἰὼβ Ἰασίτης ὁ Ὁμολογητὴς ἔλεγε: «Νὰ μὴν τοὺς συνανα-στρεφόμαστελοιπόν [τοὺς Λατινόφρονες] …Θὰ προσπαθήσουμε μὲ ὅλες μας τὶς δυνάμεις νὰ μὴ μολυνθοῦμε μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ κοινωνία μαζί τους καὶ νὰ μὴ μετέχουμε στὴν ψώρα, ἢ τὴν ὀλέθρια ἀσθένειά τους. Θὰ προφυλάξουμε ἐπίσης τοὺς ἑαυτούς μας μὲ κάθε τρόπο καὶ θὰ ἀπέχουμε τελείως ἀπὸ τὴν φατρία τους».[23]
Ὁ Ἅγιος Μελέτιος Γαλησιώτης: «Αἱρετικοί εἰσιν οἱ λατίνοι καὶ οἱ συγκοι-νωνοῦντες αὐτοῖς ἀπόλλυνται…».[24]
Ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς προσθέτει: «Ἐφόσον ὁ Καλέκας εἶναι μὲ αὐτὸ τὸν τρόπο καὶ τόσες φορές ἀποκομμένος ἀπὸ ὁλόκληρο τὸ πλήρωμα τῶν Ὀρθοδόξων,εἶναι κατὰ συνέπεια ἀδύνατο νὰ ἀνήκει στοὺς εὐσεβεῖς, ὅποιος δὲν ἔχει ἀποχωρισθεῖ ἀπὸ αὐτόν. Ἀντιθέτως, ὅποιος γιὰ τοὺς λόγους αὐτοὺς εἶναι ἀποχωρισμένος ἀπὸ τὸν Καλέκα, τότε ἀνήκει πράγματι στὸν κατάλογο τῶν Χριστιανῶν καὶ εἶναι ἑνωμένος μὲ τὸν Θεό κατὰ τὴν εὐσεβῆ πίστη».[25] Καί ἐπιπλέον: «Εἶναι ἀδύνατο κάποιος νὰ ἐπικοινωνεῖ ἐκκλησιαστικῶς μὲ τὸν Πατριάρχη (Καλέκα) καὶ νὰ εἶναι Ὀρθόδοξος…, ἐνῷ αὐτὸς ποὺ ἦταν ἀποτειχισμένος εἶναι ἑνωμένος μὲ τὴν εὐσεβῆ πίστη».[26] Πρέπει πάλι νὰ τονίσουμε -γιατὶ ἔχει ὕψιστη σημασία-ὅτι, ὅταν ὁ Γρηγόριος τά δίδασκε αὐτά, ἦταν ἀποτειχισμένος καὶ ὁ Καλέκας δὲν εἶχε ἀκόμη καταδικαστεῖ Συνοδικῶς!
Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης θυμίζει τὴν προσταγὴ τοῦ Μ. Ἀθανασίου: «…μηδεμίαν κοινωνίαν ἔχειν ἡμᾶς πρὸς τοὺς αἱρετικούς, ἀλλὰ μὴν μηδὲ πρὸς τοὺς κοινωνοῦντας μετὰ τῶν ἀσεβῶν».[27] Ὥστε «νόμιμα» καταλήγει στὴν τελική του θέση: «… μήτε κοινωνεῖν αὐτοῖς [τοῖς αἱρετικοῖς], μήτε ἀναφέρειν… ἐπὶ τῆς θείας λειτουργίας· ὅτι μέγισται ἀπειλαὶ κεῖνται παρὰ τῶν ἁγίων ἐκφωνηθεῖσαι τοῖς συγκαταβαίνουσιν αὐτοῖς μέχρι καὶ ἑστιάσεως….[28]
Οἱ Ἀποστολικοὶ Κανόνες στηρίζουν ἀπόλυτα αὐτὴ τὴν θέση: «Ἐὰν κάποιος συμπροσευχηθεῖ μὲ ἕναν ἀκοινώνητο ἔστω καὶ μέσα σὲ σπίτι, νὰ εἶναι καὶ αὐτὸς ἀκοινώνητος».[29]
Λέει ὁ ἅγιος Μᾶρκος: «… Νὰ συμβουλεύσεις δὲ τοὺς Ἱερεῖς τοῦ Θεοῦ νὰ ἀποφεύγουν μὲ κάθε τρόπο τὴν ἐκκλησιαστικὴ κοινωνία μὲ τὸν λατινόφρονα μητροπολίτη τους καὶ οὔτε νὰ συλλειτουργοῦν μαζί του, οὔτε νὰ τὸν μνημονεύουν καθόλου, οὔτε νὰ τὸν θεωροῦν ἀρχιερέα, ἀλλὰ ὡς μισθωτὸ λύκο! …Νὰ ἀποφεύγετε λοιπὸν καὶ ἐσεῖς ἀδελφοί, τὴν ἐκκλησιαστικὴ κοινωνία μὲ τοὺς ἀκοινωνήτους καὶ τὸ μνημόσυνο τῶν ἀμνημονεύτων.
Ὁ Λατινόφρων αὐτὸς θὰ καταδικαστεῖ μαζὶ μὲ τοὺς Λατίνους καὶ θὰ θεωρηθεῖ ὡς παραβάτης τῆς πίσ-τεως»[30]… «Φευκτέον αὐτούς, ὡς φεύγει τις ἀπό ὄφεως, ὡς αὐτοὺς ἐκείνους, ἢ κἀ-κείνων πολλῷ δήπου χείρονας, ὡς χριστέμπορους καὶ χριστοκάπηλους… Φεύγετε οὖν αὐτοὺς ἀδελφοί, καὶ τὴν πρὸς αὐτοὺς κοινωνίαν.Οἱ γὰρ τοιοῦτοι ψευδαπόστολοι, ἐργᾶται δόλιοι, μετασχηματιζόμενοι εἰς ἀποστόλους Χριστοῦ».31]
Εἶναι σημαντικὸ νὰ τονίσουμε ὅτι ὁ Ἅγιος δὲν ἐγείρει ζητήματα ὅπως ἡ ἀναγκαιότητα Συνοδικῆς ἔγκρισης, ὁ κίνδυνος σχίσματος ἢ τάχα τῆς ἀποκοπῆς ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία ἢ ζήτημα ἐφαρμογῆς οἰκονομίας, ἢ χάρη τῆς εἰρήνης ἢ χάρη τῆς συνέχισης τοῦ κηρύγματος.
Μετὰ τὴν ὑπογραφὴ τῆς ψευδο-ένωσης στὴ Φερράρα-Φλωρεντία ὁ ἅγ. Μᾶρκος εἶπε: «Εἶμαι πεπεισμένος ὅτι ὅσον ἀπομακρύνομαι ἀπὸ τούτου [τοῦ Πατριάρχη] καὶ ἀπὸ τοὺς τοιούτους [τοὺς Λατινόφρονες]τόσον προσεγγίζω πρὸς τὸν Θεὸν καὶ πρὸς τοὺς Ἁγίους, καὶ ὅσον περισσότερον χωρίζομαι ἀπὸ αὐτοὺς τόσον περισσότερον ἑνοῦμαι μὲ τὴν ἀλήθειαν».[32] Λέει ὁ Ἅγιος: «Ὅσοι προσποιοῦνται ὅτι ὁμολογοῦν τὴν ὑγιῆ πίστη, κοινωνοῦν [μνημονεύουν] δὲ μὲ τοὺς ἑτερόφρονες, ἂν μετὰ ἀπὸ τὴν σύστασή σας δὲν ἀπομακρυνθοῦν ἀπὸ αὐτούς, ὄχι μόνο νὰ τοὺς ἔχετε ἐκτὸς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ οὔτε ἀδελφοὺς νὰ τοὺς ὀνομάζετε».[33]
Καὶ γιά τόν ὅσιο Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο «ἡ ἐκκλησιαστικὴ κοινωνία μὲ τοὺς Παπικοὺς ἐντάσσει τὸν κοινωνοῦντα στὰ ἀναθέματα τῶν Συνόδων καὶ στὸν πυθμένα τοῦ ἅδη.
Κλείνοντας θά ἀναφέρουμε τὰ λόγια τοῦ Πατριάρχου ἁγίου Γερμανοῦ Πατριάρχου Κ/πόλεως πρὸς τοὺς Κυπρίους λαϊκοὺς γιὰ τὴν ἀποτείχιση ἀπὸ τοὺς κληρικούς των, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ὑποταχτεῖ στοὺς Λατίνους κατακτητὲς τὸν 12ο καὶ 13οαἰῶνα. «...Ὅσοι τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας ἐστὲ τέκνα γνήσια, φεύγειν ὅλῳ ποδὶ ἀπὸ τῶν ὑποπεσόντων ἱερέων τῇ λατινικῇ ὑποταγῇ, καὶ μηδὲ εἰς ἐκκλησίαν τούτοις συνάγεσθαι, μηδὲ εὐλο-γίαν ἐκ τῶν χειρῶν αὐτῶν λαμβάνειν τὴν τυχοῦσαν· κρεῖσσον γάρ ἐστιν ἐν τοῖς οἴκοις ὑμῶν τῷ θεῷ προσεύχεσθαι κατὰ μόνας, ἢ ἐπ’ ἐκκλησίαις συνάγεσθαι μετὰ τῶν λατινοφρόνων· εἰ δ’ οὖν, τὴν αὐτὴν αὐτοῖς ὑφέξετε κόλασιν».[34]
«Τοῖς κοινωνοῦσιν ἐν γνώσει [τοῖς αἱρετικοῖς] ἀνάθεμα».
Ζ΄ Οἰκουμενικῆ Σύνοδος [35]
Τοῦ Ἰωάννου Ρίζου
[1] Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολὴ πρὸς Μέγα Ἀθανάσιο, P.G. 32, 425.
[2] «Οὐ μικρὸν ἐν τοῖς περὶ Θεοῦ τὸ παραμικρόν», Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Λόγος ἀποδεικτικὸς Α΄ Περὶ τῆς Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, πρόλογος, Ἐκδ. Κυρομάνος, τ. Α΄, σ. 24.
[3] Ἰ. Χρυσοστόμου, Ἐκλογαὶ καὶ Ἀπανθίσματα, Λόγος ΚΔ΄, 40, ἐκδ. Ματθαίου Λαγγῆ.
[4] Ἁγ. Συμεὼν τοῦ Νέου θεολόγου, Λόγος 6ος.
[5] Ἰωάν. Ι, 5.
[6] Διαταγ. Ἀποστ. 2, 19
[7] Μ. Ἀθανάσιος, Ε.Π.Ε. 9, κεφ. 80,27.
[8] Ὅ.ἀ. κεφ.66,1
[9] Ἁγ. Ἐφραὶμ τοῦ Σῦρου, Λόγος Εἰς τὴν δευτέραν παρουσίαν τοῦ Χριστοῦ.
[10] P.G. 89,1848Β.
[11] «Οὐδ’ ἂν πρὸς ὥραν αὐτῶν ἐπεδεξάμεθα τὴν συνάφειαν, εἰ σκάζοντας (χωλαίνοντας) περὶ τὴν Πίστιν εὕρομεν» καὶ «Οἵτινες τὴν ὑγιᾶ ὀρθόδοξον πίστιν προσποιούμενοι ὁμολογεῖν, κοινωνοῦσι δὲ τοῖς ἑτερόφροσι, τοὺς τοιούτους, εἰ μετὰ παραγγελίαν μὴ ἀποστῶσιν, μὴ μόνον ἀκοινωνήτους ἔχειν, ἀλλὰ μηδὲ ἀδελφοὺς ὀνομάζειν».
[12] Μ. Βασιλείου, Κεφάλαια τῶν Ὅρων κατ’ Ἐπιτομήν, ἐρώτ. ριδ΄.
[13] P.G. 99,1081A.
[14] P.G.99, 1164A.
[15] P.G. 99, 1365
[16] P.G. 26,1188DC.
[17] Ἁγίου Νεκταρίου Αἰγίνης, Περὶ τῶν σχέσεων μὲ αἱρετικούς, ἐκδ. Παναγόπουλου.
[18] Β΄Ἰω.1,11.
[19] P.G. 31, 649.
[20] Ἰω. Χρυσοστόμου, Ἑρμηνεία εἰς τὴν Πρὸς Γαλάτας.
[21] Ε.Π.Ε. 12, 400,31.
[22] Μ. Ἀθανασίου, Τοῖς τὸν μονήρι βίον ἀσκοῦσι…
[23] Δημητρακοπούλου Ἀνδρ., Ἱστορία τοῦ σχίσματος…, σελ. 61.
[24] V.Laurent-j.Darrouzes, Dossier Grecde l; union de Lion, σελ.554,558,559
[25] Ε.Π.Ε. 3, 692, Ἀναίρεσις ἐξηγήσεως τόμου Καλέκα.
[26] Ὅ.ἀ.
[27] TLG,Theodorus Studites Scr. Eccl., Theol., Epistulae, Epistle 466, line15-28.
[28] TLG,Theodorus Studites Scr.Eccl.,Theol.,Epistulae, Epistle 39,line51-80. P.G. 99, 1048C-D.
[29] Κανὼν Ι’ Ἀποστόλων, Πηδάλιον, Ἀθήνα 1886, σ. 13.
[30] TLG,Theodorus Studites Scr.Eccl.,Theol.,Epistulae, Epistle 39,line51-80. P.G. 99, 1048C-D.
[31] Τοῖς Ἁπανταχοῦ τῆς γῆς Ὀρθοδόξοις Χριστιανοῖς, §6, ἐν Ἰω. Καρμίρη, Τὰ δογματικὰ καὶ συμβολικὰ μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξουκαὶ Καθολικῆς Ἐκκλησίας, ἐν Ἀθήναις 1960, τομ. Α΄, σ. 427
[32] π. Διονυσίου Τάτση, «Μετὰ παρρησίας καὶ ἀκατακρίτως», σ. 98.
[33] «Οἵτινες τὴν ὑγιᾶ ὀρθόδοξον πίστιν προσποιούμενοι ὁμολογεῖν, κοινωνοῦσι δὲ τοῖς ἑτερόφροσι, τοὺς τοιούτους, εἰ μετὰ παραγγελίαν μὴ ἀποστῶσιν, μὴ μόνον ἀκοινωνήτους ἔχειν, ἀλλὰ μηδὲ ἀδελφοὺς ὀνομάζειν», Ν. Βασιλειάδη, Μᾶρκος ὁ Εὐγενικὸς καὶ ἡ Ἕνωσις τῶν Ἐκκλησιῶν, Ἔκδ. «Ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι, 1972, σ. 95.
[34] Ἰωσὴφ Βρυεννίου, Τὰ Εὑρεθέντα, τόμ. Β΄, σελ. 26.
[35] Mansi 13,400 καὶ P.G. 13, 128.
