Εἶναι γεγονός ὅτι κατ' ἀρχάς οἱ Πατέρες ἐθεώρησαν καί ὡμολόγησαν τήν σιωπή ὡς μεγάλη ἀρετή. Τήν ἐθεώρησαν ὡς ἀντίδοτο τῆς πολυλογίας καί ἀργολογίας ἀπό τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος δέν μπορεῖ νά ἀποφύγη τήν ἁμαρτία. Στά γεροντικά καί τίς διηγήσεις τῶν πατέρων, ἐκθειάζεται καί ἐπαινεῖται ἡ σιωπή ὡς συνήγορος καί πρόξενος πολλῶν ἀρετῶν. Εἰδικά γιά τόν μοναχό, ὁ ὁποῖος διδάσκει μέ τό βουβό κήρυγμα, τή ζωή του καί τό παράδειγμά του, ἡ σιωπή εἶναι ἐκείνη ἡ ὁποία τόν προστατεύει ἀπό τόν ἐγωϊσμό, περιφρουρεῖ τήν προσευχή, ἀσφαλίζει τόν νοῦ ἀπό τόν σκορπισμό, βοηθάει στήν μνήμη τοῦ θανάτου καί ὅλες τίς ἄλλες ἀρετές. Αὐτήν λοιπόν τήν σιωπή, ἡ ὁποία γίνεται ὡς ἀντίδρασι στήν πολυλογία καί ἀργολογία, καί ὡς πολέμιος ἐγωϊσμοῦ εἶναι ἐπαινετή ἀπό τούς πατέρες καί ἀξιόμισθος ἀπό τόν Θεό.
Ὑπάρχει ὅμως καί ἄλλη σιωπή ἔνοχος καί πρόξενος πολλῶν κακῶν, ἐπίβουλος δέ καί αὐτῆς τῆς σωτηρίας μας. Αὐτή ἡ σιωπή γίνεται ἐξ αἰτίας τοῦ πάθους τῆς δειλίας καί ἀνανδρείας, μέ σκοπό τόν συμβιβασμό καί τήν φιλαυτία. Εἶναι ἡ σιωπή ἡ ὁποία ἀφήνει ἀνυπεράσπιστη τήν ἀλήθεια καί καταργεῖ τήν ἀρετή τῆς ὁμολογίας, χωρίς τήν ὁποία δέν μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νά σωθῆ. Ἡ σιωπή αὐτή ἐπιβάλλεται πολλές φορές διά τῆς ὑπακοῆς ἐκ μέρους τῶν ἀνωτέρων, ἡ δέ ὁμολογία περιθωριοποιεῖται διά λόγους δῆθεν διακρίσεως, προσευχῆς κλπ. ἤ συκοφαντεῖται ὡς ἔχουσα κίνητρο τόν ἐγωϊσμό, τήν αὐτοπροβολή κ.λ.π.
Συμβαίνει λοιπόν σήμερα νά βλέπουμε τούς ποιμένες καί δή τούς ἐπισκόπους λαλίστατους γιά διάφορα θέματα, ἐνῶ διά τά θέματα τῆς πίστεως νά τηροῦν σιγῇ ἰχθύος. Εἶναι ὄντως ὕψιστο ἀγαθό νά μάθη ὁ ἄνθρωπος πότε πρέπει νά ὁμιλῆ καί πότε νά σιωπᾶ, πότε ἡ σιωπή γίνεται αἰτία σωτηρίας καί πότε κολάσεως.
Ὁ ὅσιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης θά μᾶς ὁμιλήση διά τήν ἔνοχο σιωπή, (εἶναι ὄντως ἀλήθεια ὅτι ἀπό αὐτό τό πάθος πάσχουμε ὅλοι σήμερα) καί θά ξεκαθαρίση μέσα μας αὐτή ἡ τόσο δύσκολη στίς ἡμέρες μας καί ἁγιάτρευτη ἀσθένεια, τό μικρόβιο τῆς ὁποίας ὅλους μᾶς ἔχει προσβάλλει, οἱ δέ ἐκκλησιολογικές του διαστάσεις εἶναι ὀλέθριες.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΙ ΣΙΩΠΗΣ ΘΕΜΑ
1. Ἡ σιωπή στά θέματα τῆς πίστεως σημαίνει ἐπικύρωσι τῆς κατηγορίας.
2. Ἡ σιωπή εἶναι μέρος συγκαταθέσεως μέ τό κακό (σιωπηλή συγκατάθεσις).
3. Μέ τήν σιωπή τῶν ὀρθοδόξων ἐπικρατεῖ καί ἑδραιώνεται ἡ πλάνη καί αἵρεσις.
4. Ὅταν κινδυνεύη ἡ πίστις ὅλοι ἀνεξαρτήτως μέχρι τοῦ τελευταίου καί ἀσήμου χριστιανοῦ, ὑποχρεοῦνται νά ὁμολογοῦν τήν ἀλήθεια καί νά μή σιωποῦν.
5. Ἡ φίμωσις τοῦ λόγου στούς ὀρθοδόξους εἶναι ἡ μεγάλη ἐπιτυχία τῶν αἱρετικῶν.
6. Καί μόνη ἡ σιωπή εἶναι ἱκανή νά κολάση ἐν καιρῷ κινδυνευούσης πίστεως.
7. Ὁ σιωπῶν ἐν καιρῷ κινδυνευούσης πίστεως λογίζεται διά τήν ἐκκλησία ὡς νεκρός.
8. Σέ περίπτωσι συνηγορίας διά τήν πίστι κάποιου, ἀπαιτεῖται ἀπό αὐτόν ὁμολογία προφορική καί γραπτή προκειμένου νά ἀποκατασταθῆ στή συνείδησι τῆς ἐκκλησίας.
9. Ἡ σιωπή στήν ἀνωτέρω περίπτωσι σημαίνει ταύτισι μέ τήν αἵρεσι καί ἀνάλογος ἡ ἀντιμετώπισις τῶν ὀρθοδόξων.
1. ΚΕ. Νικηφόρῳ Πατριάρχῃ (ΜΘ). ΡG 99, 988 C.
Ἑρμηνεία.
Διότι τώρα πλέον μᾶς ἀνήγγειλε ὁ Ἰωάννης, ὁ σύνδουλος ἐν Χριστῷ καί μοναχός μας, ὁ ὁποῖος ἀξιώθηκε νά πάρη τήν εὐλογία σου, ὅτι ἄκουσε ἀπό τά ἀρχιερατικά σου χείλη, κάποια παράξενα καί ἀνεπιθύμητα πράγματα (λόγια).
Εἶστε, εἶπες ἀποσχισμένοι ἀπό τήν Ἐκκλησία. Πόσο φυσικό λοιπόν εἶναι δι' αὐτά τά λόγια, μακαριώτατε, ἡ ψυχή μας νά λυπηθῆ ὑπερβολικά; Ἐπιπλέον πῶς νά μήν ὁμιλήσουμε καί ἀπολογηθοῦμε στήν ἁγιωσύνη σου, ὥστε νά μή ἐπικυρώσουμε διά τῆς σιωπῆς αὐτήν τήν κατηγορία; Πρίν ὅμως ἀρχίσω τήν ἀπολογία, θέλω ἐπιπροσθέτως νά ἀναφέρω, ὅτι δέν πρέπει νά ἀκούμε μέ εὐκολία τόν καθένα, ὁ ὁποῖος κατηγορεῖ κάποιον, οὔτε ἐπίσης νά σχηματίζουμε εὔκολα καί ἀβίαστα γνώμη, διά κάποιο πρόσωπο τό ὁποῖο κατηγορεῖται.
Κείμενο.
Ἤδη γάρ τό παρόν ἀπήγγειλεν ἡμῖν Ἰωάννης ὁ σύνδουλος καί μαθητής ἡμῶν, ὡς ἀξιωθείς τῆς σεπτῆς σου προσκυνήσεως, ἀκήκοε παρ' αὐτῆς ξένα τινά καί ἀπευκταῖα. Ἀποσχισταί γάρ, φησίν, ἐστέ τῆς Ἐκκλησίας. Πόσον οὖν ἐπί τούτοις, ὦ μακαριώτατε, οὐκ εἰκότως ἦν ἡμῶν διατεθῆναι τήν ψυχήν λυπηρῶς; πῶς δέ οὐκ ἐκλαλῆσαι ἀπολογητικῶς τῇ ἁγιωσύνῃ σου καί μή τῇ σιωπῇ κυρῶσαι τήν κατηγορίαν; Ἐγώ δέ πρό τῆς ἀπολογίας, ἐκεῖνο μετ' αἰδοῦς προσαναφέρω, ὅτι οὐχ ὡς ἔτυχε δεῖ τά ὦτα ἀνοίγειν παντί τῷ βουλομένῳ κατά τινός τι λέγειν, οὐδ' οὐ μήν ἀποφαίνειν ἀκρίτως τό διαβληθέν πρόσωπον.
2. ΜΓ. Ἰωσήφ ἀδελφῷ καί ἀρχιεπισκόπῳ (ΡΛΑ'). ΡG 99, 1065 Α.
Ἑρμηνεία.
Ἀφ' ἑνός μέν, ὅταν τήν πρώτη φορά ἐγίνετο ἡ ἀθώωσις τοῦ μοιχοζεύκτου, ἐγώ παρευρισκόμουν ἐκεῖ, καί σιωπήσαμε πρός στιγμή ἔπειτα ἀπό κοινή συμφωνία. Ἡ σιωπή ὅμως ἀποτελεῖ μία μερική συγκατάθεσι μέ τό κακό. Αὐτήν τήν σιωπή μας τήν ἐκμεταλλεύτηκαν οἱ ἀντίθετοι, ὅπως γνωρίζεις καί προσπάθησαν νά μᾶς ἀποκλείσουν ἀπό τό νά κάνουμε ἔνστασι. Αὐτό δέν ἔγινε ὅταν συγκροτήθηκε γιά δεύτερη φορά σύνοδος καί ἀπεφασίσθη πάλι ἡ ἀθώωσίς τους, ἀπό αὐτούς οἱ ὁποῖοι κατεπάτησαν τούς νόμους τοῦ Θεοῦ. Ἔλεγαν λοιπόν ἐκεῖνοι πρός ἐμᾶς: Νά ἀποκλεισθῆ μόνον ἀπό τό νά ἱερουργῆ, νά ἔχη ὅμως τήν ὑπόλοιπη ἐξωτερική τιμή, σύμφωνα μέ τόν κανόνα τοῦ Μεγ. Βασιλείου.
Ἤδη ὅμως τά δύο αὐτά χρόνια συλλειτουργοῦσε αὐτός μέ τόν πατριάρχη.
Αὐτό ἦτο φοβερό καί πέρα ἀπό κάθε οἰκονομία.
Κείμενο.
… Τοῦ μέν ἡνίκα τό πρότερον ἠθώουν τόν μοιχοζεύκτην, παρόντος μου ἐκεῖ, καί καθά συνεβουλευσάμεθα, ἀποσιωπήσαντες· ἡ δέ σιωπή μέρος συγκαταθέσεως· ἧς καί δραξάμενοι οἱ ἐξ ἐναντίας, ὡς οἶσθα, ἀποκλείειν ἡμᾶς ἐπειρῶντο ἡ δευτέρα ἀθώωσις αὐτοῦ παρά τῶν πατησάντων τούς νόμους τοῦ Θεοῦ, λεγόντων ἡμῶν· ὅτι στήτω μόνον τῆς ἱερουργίας ἀπολαύων τῆς τιμῆς, κατά τόν κανόνα τοῦ ἁγίου Βασιλείου· ἤδη συλλειτουργήσαντος αὐτοῦ ἐν τοῖς δυσίν ἔτεσι τῷ πατριάρχῃ· ὅ ἦν φοβερόν, καί ὑπέρ οἰκονομίαν.
3. ΜΗ. Ἀθανασίῳ τέκνῳ. ΡG 99, 1076C.
Ἑρμηνεία.
Πῶς λοιπόν λέγουν, ὅτι χωρίς νά ἀντισταθῆ κανείς καί νά κηρύξη τήν πλάνη των θά τούς ὀνομάσωμε αἱρετικούς; Εἶναι φαντασία ὅσα προαναφέρθησαν δι' αὐτούς οἱ ὁποῖοι ἀντιστάθηκαν καί ἐκήρυξαν ἤ ἀλήθεια; Ἐπειδή εἶναι ὁπωσδήποτε ἀληθινά, διατί δέν τά κηρύττουν αὐτά καί δέν τά διδάσκουν μέ ἔργα καί μέ λόγια; Ἤ πῶς γίνεται ἐσεῖς νά πείθεσθε ἀπό αὐτούς, σέ τέτοιο βαθμό, ὥστε παρά λίγο νά στέκεσθε καί νά συνοδοιπορῆτε μαζί των (διότι καί αὐτό εἶναι ἀλήθεια καί ἄν ἐμεῖς τό κρύψωμε θά τό διακηρύξουν τά πέρατα τῆς οἰκουμένης). Ἔτσι μέ αὐτή τή στάσι σας ἔχετε ἀποκομίσει γιά τούς ἑαυτούς σας τήν φοβερή τῆς σιωπῆς κατάκρισι. Δι' αὐτήν ἀκριβῶς τήν αἰτία ἐγώ ὁ ταπεινός, ἀναγκάζομαι νά μή σιωπῶ, ἀλλά προφορικῶς καί γραπτῶς, κατά τή δύναμί μου, νά κηρύττω τήν ἀλήθεια, μέ τό φόβο καί τόν τρόμο τῶν διωκτῶν μας καί μέ τήν ἀπειλή τοῦ θανάτου. Καί αὐτό τό κάνω ἔστω καί ἄν κάποιος νομίζη ὅτι ὅλες αὐτές οἱ ἐνέργειές μου δέν εἶναι ἀναγκαῖες ἀλλά περιττές.
Κείμενο.
Πῶς οὖν φασίν, ὅτι μηδενός ἀνθισταμένου καί διδάσκοντος καλέσομεν αὐτούς αἱρετικούς; Φαντασία τά προλεχθέντα καί ὄνειροι, ἤ ἀληθῆ; Ἐπειδή δέ ἀληθῆ, πῶς οὐχί διδάσκουσιν ἑκάστοτε καί κηρύττουσιν ἔργῳ καί λόγῳ; ἤ πῶς οὐχ ὑμεῖς πειθόμενοι αὐτοῖς, μικροῦ δεῖν μετ' αὐτῶν τῶν λεγόντων ἵστασθε (ἀλλά καί ἐάν ἡμεῖς σιωπῶμεν, τά πέρατα βοᾷ τήν ἀλήθειαν), τό φοβερόν τῆς σιωπῆς κρῖμα ἐφ' ἑαυτούς ἐπισπώμενοι; Δι' ἥν αἰτίαν ἐγώ ὁ ταπεινός τοῦ μή σιγᾷν ἀναγκάζομαι ἐγγράφως τε καί ἀγράφως, κατά τήν ἐνοῦσαν μοι δύναμιν, μετά φόβου κάι τρόμου, μετά παρασκευῆς θανάτου· κἄν τις ὑμῶν ἴσως οὐκ ἀναγκαίως, εἴπω δι' ὅτι καί περιττολόγως οἴεται ταῦτα ἐνεργεῖν με.
4. Β' Μονάζουσιν. (ΣΘ'). ΡG 99, 1120 Β.
Ἑρμηνεία.
Κατ' αὐτόν τόν καιρόν, κατά τόν ὁποῖον ὁ Χριστός διώκεται διά μέσου τῆς διώξεως τῆς εἰκόνος του, δέν ἔχει ὑποχρέωσι νά ἀγωνίζεται στό κήρυγμα τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως, ὅσον ἀφορᾶ τίς ἅγιες εἰκόνες, μόνον αὐτός ὁ ὁποῖος ἔχει κάποια γνώσι ἤ κάποιο ἐκκλησιαστικό ἀξίωμα, ἀλλά ἀπεναντίας καί αὐτός πού εὑρίσκεται στή θέσι τοῦ πιό ἁπλοῦ χριστιανοῦ, ἔχει χρέος μέ παρρησία νά κηρύττη τήν ἀλήθεια καί μέ ἐλευθερία νά καυτηριάζη τήν πλάνη. Αὐτά τά ὁποῖα λέγω δέν εἶναι λόγια δικά μου, πού εἶμαι ἁμαρτωλός, ἀλλά τοῦ θείου καί ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ἀκόμη δέ καί ἄλλων ἁγίων Πατέρων. Τό ὅτι δέ τούς πλέον διάσημους ἀπό τούς ἡγουμένους ἐπεριώρισε ὁ βασιλεύς, ὥστε νά μήν κάνουν αὐτά τά καθήκοντά των, τά ὁποῖα προανέφερα. Καί αὐτοί βέβαια ὑπερεῖχαν, καί ὡς πρός τόν βαθμό καί τή γνώσι, ἀπό ὅλους τούς ἄλλους ἡγουμένους τῆς περιοχῆς αὐτῆς, καί ὡς ἐκ τούτου ἔπρεπε νά εἶναι οἱ πρῶτοι οἱ ὁποῖοι θά ὡμιλοῦσαν. Ἀπεναντίας ὅμως αὐτοῖ ἐσιώπησαν. Καί δέν σταμάτησαν μόνο στήν σιωπή, τό ὁποῖο καί ἀποτελεῖ μία συμφορά, ἀλλά ἐπιπλέον, ὑπέγραψαν ἰδιοχείρως, νά μήν ἔχουν σχέσεις καί ἐπικοινωνία μέ ἄλλους, οὔτε νά διδάσκουν τά ὀρθόδοξα δόγματα. Αὐτό ἀποτελεῖ προδοσία τῆς ἀληθείας, καί ἄρνησι τῆς ἡγουμενικῆς προστασίας τῶν ἀδελῶν, καί κατάλυσι τῆς πνευματικῆς σχέσεως μέ τούς ὑποτακτικούς καί ὡς ἐκ τούτου ἔκπτωσι ἀπό τούς ὁμοταγεῖς ἡγουμένους.
Ἑρμηνεία. Κείμενο.
Ἐν τῷ καιρῷ τούτῳ, ἐν ᾧ ὁ Χριστός διώκεται διά τῆς εἰκόνος αὐτοῦ· οὐ μόνον εἰ βαθμῷ τις καί γνώσει προέχων ἐστὶν ὀφείλει διαγωνίζεσθαι, λαλῶν καί διδάσκων τόν τῆς ὀρθοδοξίας λόγον· ἀλλά γάρ καί εἰ μαθητοῦ τάξιν ἐπέχων εἴη, χρεωστεῖ παῤῥησιάζεσθαι τήν ἀλήθειαν, καί ἐλευθεροστομεῖν. Οὐκ ἐμός ὁ λόγος τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ἀλλά τοῦ θείου Χρυσοστόμου· ἐπί καί ἄλλων Πατέρων. Τό δέ τούς κυρίους τούς ἡγουμένους κρατηθέντας ὑπό τοῦ βασιλέως, μή τά προειρημένα πράξαι· καίπερ ὄντας καί ἐν βαθμῷ καί γνώσει παρά πάντας τούς καθηγουμένους τῆς γῆς ταύτης· τοὐναντίον δέ μᾶλλον σιωπῆσαι. Καί οὐ τοῦτο μόνον, καίπερ ὄν δεινόν· ἀλλά καί χειρόγραφον ποιῆσαι, μήτε εἰς ἀλλήλους συνέρχεσθαι, μήτε διδάσκειν· τοῦτό ἐστι προδοσία τῆς ἀληθείας, καί ἄρνησις τῆς προστασίας, καί κατάλυσις τῶν ὑποτακτικῶν, ἐπεί καί τῶν ὁμοταγῶν.
5. ΠΑ'. Πανταλέοντι Λογοθέτη (ΦΗ'). ΡG 99, 1321 Α.
Ἑρμηνεία.
Ἄλλων μέν ἀνθρώπων ἡ ἀρετή μᾶς εἶναι γνωστή μόνον ἐξ ἀκοῆς. Ἡ δική σου ὅμως ἀρετή, ἀξιότιμε δέσποτά μου, κατ' ἀρχάς προσωπικά τήν εἴδαμε, τώρα δέ ἔφθασε νά ἀκουσθῆ μέχρι τόν τόπο αὐτόν, στόν ὁποῖο εἴμεθα ἐξορισμένοι. Ποιά δέ εἶναι ἡ αἰτία; Ὅτι ἐπαρρησιάσθη τό πνευματοκίνητον στόμα σου καί ὡμίλησε μέ τήν θεϊκή σοφία τόν λόγο τῆς ἀληθείας, γιά νά ὠφεληθῆ καί σωθῆ ἡ ψυχή σου καί ἐπί πλέον ὅλη ἡ δική μας τοπική Ἐκκλησία. Καί διά τοῦτο εἶσαι εὐτυχισμένος καί εἶναι εὐλογημένο τό ὄνομά σου. Καί σέ ἐγκωμίασαν ὅλοι οἱ εὐσεβεῖς πού σέ ἄκουσαν. Καί στεφανωθέντες μέ τά χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος· καί χρυσό περιδέραιο θά κοσμῆ τόν τράχηλό σου, υἱέ τῆς ὑπακοῆς, τέκνο τοῦ φωτός, πλάσμα τῆς εὐσεβείας.
Αὐτά λέγει ὁ Κύριος. Ἄνοιξε τό στόμα σου διά νά ὁμιλήσης κι ἐγώ θά τό γεμίσω ἀπό τή χάρι μου. Ἐπειδή ἔκανες ὑπακοή στήν ἐντολή μου.
Διότι εἶναι ἐντολή τοῦ Κυρίου νά μή σιωποῦμ εκάθε φορά πού κινδυνεύει ἡ πίστις. Ἐπειδή λέγει νά ὁμιλῆς καί νά μή σιωπαίνης. Καί λέγει ἐπίσης ἡ γραφή, ἐάν ὑποχωρήσης ἀπό φόβο, δέν ἀναπαύεται τό πνεῦμα μου σέ σένα. Καί σέ ἄλλο σημεῖο λέγει, ἐάν σιωπήσετε ἐσεῖς θά φωνάξουν δυνατά οἱ πέτρες. Ὥστε ὅταν πρόκειται διά ζητήματα πίστεως δέν ἐπιτρέπεται κάποιος νά πῆ. Ἐγώ ποιός εἶμαι διά νά ὁμιλήσω; Εἶμαι ἱερεύς; φυσικά ὄχι. Μήπως εἶμαι ἀξιωματοῦχος; οὔτε κι αὐτό βέβαια. Στρατιώτης; ἀπό ποῦ; Μήπως εἶμαι γεωργός; οὔτε καί αὐτό τό τελευταῖο. Εἶμαι ἕνας πτωχός πού μέ δυσκολία βγάζω τήν καθημερινή τροφή μου. Ἄρα λοιπόν δέν ὑπάρχει λόγος νά φροντίσω ἐγώ δι' αὐτήν τήν ὑπόθεσι. Ἀλοίμονο σέ σένα πού σκέπτεσαι ἔτσι. Οἱ πέτρες θά φωνάξουν δυνατά καί σύ μένεις σιωπηλός καί ἀμέριμνος;
Ἡ ἀναίσθητος φύσις ὑπάκουσε στόν Θεό καί σύ γίνεσαι φυγάς; Αὐτή ἡ φύσις ἡ ὁποία δέν ἔχει ζωή, οὔτε θά κριθῆ ἀπό τόν Θεό, σάν νά φοβῆται τό πρόσταγμα τοῦ Θεοῦ φωνάζει δυνατά, καί σύ ἄνθρωπε, ὁ ὁποῖος φέρεις εὐθύνη καί θά κριθῆς κατά τήν δευτέρα παρουσία καί δι' ἕνα ἀργό λόγο, ἔστω καί ἄν εἶσαι ζητιάνος λέγεις μέ παραλογισμό. Ποιά φροντίδα πρέπει νά ἔχω ἐγώ δι' αὐτό τό θέμα; Αὐτά δέσποτά μου, λέγει ὁ Παῦλος, τά μετέφερα στόν ἑαυτό μου καί στόν Ἀπολλώ γιά χάρι σας, ὥστε ἀπό ἐμᾶς νά μάθετε νά μήν ἔχετε φρόνημα διαφορετικό ἀπό αὐτό πού ἔχει γραφῆ. Ὥστε καί αὐτός ὁ πτωχός θά εἶναι ἀναπολόγητος κατά τήν ἡμέρα τῆς κρίσεως, ἐάν τώρα δέν ὁμιλεῖ διά τά θέματα τῆς πίστεως, καί μάλιστα θά κατακριθῆ καί μόνο δι' αὐτό. Καί βέβαια δέν θά ξεφύγη ἀπό τήν κρίσι καθένας ἀπό τούς ἀνωτέρους στά ἀξιώματα, μέχρι καί αὐτοῦ τοῦ βασιλέως. Σ' αὐτόν βέβαια θά εἶναι πολύ αὐστηρότερη ἡ κρίσις. Ἐπειδή ἔχει γραφῆ ὅτι οἱ ἄρχοντες θά ἐξετασθοῦν αὐστηρότερα. Καί ἀλλοῦ πάλι. Κρίσις αὐστηρά θά γίνη στούς ἰσχυρούς. Νά ὁμιλῆς λοιπόν, κύριέ μου, νά ὁμιλῆς. Δι' αὐτόν τόν λόγο καί ἐγώ ὁ ταλαίπωρος ἐπειδή φοβοῦμαι τήν κρίσι ὁμιλῶ. Ὡμίλησε δέ τόσο ὥστε νά σέ ἀκούση καί ὁ βασιλεύς, ἐπειδή ἀκριβῶς ἀνήκεις σ' αὐτούς, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀξιώματα.
Κείμενο.
Ἄλλων μέν ἡ ἀρετή ἐξ ἀκοῆς ἡμῖν διέγνωσται· σοῦ δέ τοῦ ὑπερτίμου δεσπότου μου, πρότερον δι' ὄψεως, νῦν δέ ἐξ ἀκοῆς μέχρι τῆς ἐσχατιᾶς ἐν ᾗ ἐσμεν φθασάσης. Τίς δέ ὁ λόγος; ὅτι ἐπαῤῥησιάσατό σου τό πνευματοκίνητον στόμα λαλῆλαι σοφίαν Θεοῦ, λόγους ἀληθείας, ἐπ' ὠφελείᾳ καί σωτηρίᾳ τῆς τε οἰκείας ψυχῆς καί πάσης τῆς καθ' ἡμᾶς Ἐκκλησίας. Καί μακάριος εἶ, καί εὐλογημένον τό ὄνομά σου· καί σε αἰνέσαισαν πάντες οἱ ἀκούσαντες εὐσεβεῖς. Καί στέφανος χαρίτων ἐπί τήν τιμίαν σου κάραν· καί κλοιός χρύσεος ἐπί τόν ἱερόν σου τράχηλον, υἱέ ὑπακοῆς, τέκνον φωτός, θρέμμα εὐσεβείας. Τάδε λέγει Κύριος·Ἄνοιξον τό στόμα σου, καί πληρώσω αὐτό· ἀνθ' ὧν ὑπήκουσας φωνῆς μου. Ἐντολή γάρ Κυρίου μή σιωπᾷν ἐν καιρῷ κινδυνευούσης πίστεως. Λάλει γάρ, φησί, καί μή σιώπα. Καί· Ἐάν ὑποστέλληται, οὐκ εὐδοκεῖ ἡ ψυχή μου ἐν αὐτῷ. Καί· Ἐάν οὗτοι σιωπήσωσιν, οἱ λίθοι κεκράξονται. Ὥστε ὅτε περί πίστεως ὁ λόγος, οὐκ ἔστιν εἰπεῖν, Ἐγώ τίς εἰμί; Ἱερεύς; ἀλλ' οὐδαμοῦ. Ἄρχων; καί οὐδ' οὕτως. Στρατιώτης; καί ποῦ; Γεωργός; καί οὐδ' αὐτό τοῦτο. Πένης, μόνον τήν ἐφήμερον τροφήν ποριζόμενος. Οὐδείς μοι λόγος καί φροντίς περί τοῦ προκειμένου. Οὐά, οἱ λίθοι κράξουσι, καί σύ σιωπηλός καί ἄφροντις; ἡ ἀναίσθητος φύσις Θεοῦ ἐπακήκοε, καί αὐτός λαιλαπιστής; ὅ μή ἐψύχωται, μηδέ ἐν κριτηρίῳ λελογοθέτηται, δεδοικός οἱονεί τό πρόσταγμα φωνοβολεῖ· καί σύ ὁ μέλλων εὐθύνεσθαι ὑπό Θεοῦ ἐν καιρῷ ἐτάσεως, καί περί ἀργοῦ ῥήματος, κἄν ἐπαίτης εἶ, διδόναι λόγον· λέγεις ἀλογῶν· Τίς μοι ἐν τούτῳ φροντίς; Ταῦτα, ὦ δέσποτα, φησίν ὁ Παῦλος, μετεσχημάτισα εἰς ἐμαυτόν· καί Ἀπολλώ δι' ὑμᾶς· ἵνα ἐν ἡμῖν μάθητε τό μή ὑπέρ ὅ γέγραπται φρονεῖν. Ὥστε καί αὐτός ὁ πένης πάσης ἀπολογίας ἐστέρηται ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως, μή τανῦν λαλῶν ὡς κριθησόμενος καί διά τοῦτο μόνον· μή ὅτι γέ τις τῶν ἐφεξῆς καθ' ὑπεροχήν, μέχρις αὐτοῦ τοῦ τό διάδημα περικειμένου· ᾧ καί ἀνυπέρβλητον τό κρῖμα· Δυνατοί γάρ δυνατῶς ἐτασθήσονται, φησί. Καί· Κρίσις ἀπότομος ἐν τοῖς ὑπερέχουσι.Λάλει οὖν κύριέ μου, λάλει. Διά τοῦτο κἀγώ ὁ τάλας δεδοικώς τό κριτήριον λαλῶ. Φθέγξαι ἕως τῶν θεοηχῶν ὤτων τοῦ εὐσεβοῦς ἡμῶν βασιλέως· ἐπείπερ εἶ τῶν ὑπερεχόντων.
6. ΣΗ. Ἀντωνίῳ ἐπισκόπῳ (ΩΚΕ'). ΡG 99, 1629 Α.
Ἑρμηνεία.
Τοῦτο εἶναι δίκαιο καί ἀρμόδιο, ὅλους δηλαδή τούς ἄλλους πατέρας, οἱ ὁποῖοι ἐδιώχθηκαν καί διεσκορπίσθηκαν ἐξ αἰτίας τοῦ εὐαγγελικοῦ νόμου καί χάριν τῆς μαρτυρίας τοῦ μονογενοῦς Αὐτοῦ υἱοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, νά ἐπικοινωνοῦμε μεταξύ μας διά ἐπιστολῶν καί νά ἑνωνώμεθα πνευματικῶς διά κοινῶν ὑπομνημάτων. Καί κατ' οὐδένα τρόπο διά τῆς ἀφωνίας καί σιωπῆς νά παρουσιαζώμεθα ὡς νεκροί. Διότι γνωρίζωμε ὅτι αὐτό τό ἔκανε καί ὁ μακάριος ἀπόστολος Παῦλος μέ τούς ἄλλους ἀποστόλους, οἱ ὁποῖοι ἐπικοινωνοῦσαν ἀπό μακρυά μεταξύ των καί ἐταυτίζοντο διά μέσου τῆς κοινῆς αὐτῆς ὁμολογίας, καί ἀπό κοινοῦ ἐκήρυττον τό εὐαγγέλιο τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ σέ ὅλον τόν κόσμο. Σ' αὐτό τό ἔργο καί ἐμᾶς μᾶς τοποθέτησε τό Πνεῦμα τό Ἅγιο, ἄν καί εἶναι τολμηρό αὐτό πού λέγω, καί μᾶς παραγγέλλει.
Νά ὁμιλῆς λέγει καί νά μή σιωπᾶς, ἐπειδή ὑπάρχει ἐδῶ πολύς λαός δικός μου, ὁ ὁποῖος πρέπει νά ἀκούση. Καί σέ ἄλλο μέρος λέγει ἡ γραφή. Ἐάν φοβηθῆ καί ὀπισθοχωρήση κάποιος, δέν ἀναπαύεται τό πνεῦμα μου σ' αὐτόν. Ὥστε ἡ κατάκρισις ἐξ αἰτίας τῆς σιωπῆς εἶναι φοβερά καί αὐτό ἰσχύει καί διά τούς αἱρετικούς αὐτούς, οἱ ὁποῖοι κωφεύουν ἀπό κακία ἐθελουσίως (ἐκούσια). Ὅλα αὐτά ἡ ὁσιότητά σου, ὅπως μᾶς ἔγραψες, ἐπειδή ἐνήργησε θεαρέστως, πολλούς πειρασμούς ὑπέστη, ἀπό ὅλους αὐτούς, οἱ ὁποῖοι δέν θέλουν νά ἀκούσουν λόγον ὀρθόδοξο, ἀλλ' ἀπεναντίας ἀρνήθηκαν τήν θεοπαράδοτον εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ, τῆς Θεοτόκου καί ὅλων τῶν ἁγίων Αὐτοῦ.
Κείμενο.
Τοῦτο δίκαιον καί προσῆκον, τούς ἄλλους ἀλλαχῆ διεσπαρμένους διά τόν λόγον τοῦ Θεοῦ καί τήν μαρτυρίαν τοῦ μονογενοῦς αὐτοῦ Υἱοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, φθέγγεσθαι ἀλλήλοις τοῖς γράμμασι καί συνάπτεσθαι πνευματικῶς τοῖς ὑπομνήμασι· καί μηδαμῶς τῇ ἀφωνίᾳ ὡς τεθνεῶτας λελογίσθαι. Τοῦτο γάρ ἴσμεν καί τόν μακάριον ἀπόστολον Παῦλον σύν τοῖς ὁμοταγόσι θεοστόλοις ἀλλήλους μακρόθεν φωνοῦντας, καί εἰς ταὐτόν ἐρχομένους τῷ συναπτικῷ λόγῳ, καί τό εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας Θεοῦ καταγγέλοντας παντί τῷ κόσμῳ· ἐν ᾧ καί ἡμᾶς τό Πνεῦμα τό Ἅγιον, εἰ καί τολμηρόν εἰπεῖν, θέμενον παρεγγυᾷ· Λάλει γάρ, φησί, καί μή σιωπήσῃς, ὅτι λαός μοι πολύς ἐστιν· ἐνταῦθα. Καί ἀλλαχοῦ· Ἐάν ὑποστείληται, οὐκ εὐδοκεῖ ἡ ψυχή μου ἐν αὐτῷ. Ὥστε φοβερόν κρῖμα τῆς σιωπῆς, καί ταῦτα ἐν τῇδε τῇ ἐθελοκάκῳ κωφεύσει τῶν αἱρετιζόντων. Ὅπερ ἡ ἁγιωσύνη σου καθά γέγραφεν ἐνεργοῦσα θεοπρεπῶς πολλούς πειρασμούς ὑφίστασθαι φαίη παρά τῶν οὐκ ἐθελόντων λόγον ὅσιον ἐνηχεῖσθαι· ἀλλ' ἠρνημένων τήν θεόγραπτον Χριστοῦ εἰκόνα, τῆς Θεοτόκου, καί οὑτινοσοῦν τῶν θεραπόντων αὐτοῦ.
7. 485. Θεοκτίστῳ ἐρημίτῃ. 712
Ἑρμηνεία.
Βλέπεις λοιπόν ὅτι δεύτερη ἐπιστολή εἶναι αὐτή ἡ εὐτελής. Καί ἄν μέν πράξης τά ἁρμόδια, δηλώνοντας καί ἀπολογούμενος γιά ὅλα ὅσα ἐγκαλεῖσαι θά ἔχης κερδηθῆ διά τόν Κύριον, ἐσύ ὁ ὁποῖος εἶσαι ἀδελφός μας, καί τό λέγομε αὐτό κυριολεκτώντας καί θά ἔχουμε γιά σένα μεγάλη χαρά ἐμεῖς οἱ ταπεινοί. Ἐάν δέ παραμείνης στήν ἴδια μέχρι τώρα σιωπή καί ἀνυπακοή, πρᾶγμα τό ὁποῖο μακάρι νά μή γίνη, θά σηκώσης ὅλο τό βάρος τῆς κατακρίσεως ἀπό τίς δικές σου πράξεις.
Κείμενο.
᾿Ιδού δευτέρα ἡ ἐπιστολή μου αὕτη ἡ εὐτελής. Καί εἰ μέν δράσεις τά δέοντα, δηλῶν καί ἀπολογούμενος περί πάντων ὧν ἐγκαλῇ, ἐκερδήθης ὁ ἀδελφός ἡμῶν, κυριολέκτως εἰπεῖν, καί χαίρομεν ἐπί σοί μέγα οἱ ταπεινοί· εἰ δέ, ὅπερ ἀπείη, ἐμμείνῃς ἐν τῇ αὐτῇ σιωπῇ καί ἀπειθείᾳ, βαστάσοις τό κρίμα αἰώνιον, ἄπρακτα ἀσκῶν, μᾶλλον δέ ὀλεθρίως σχίζων τόν λαόν τοῦ θεοῦ διά τῆς οἰκείας ἰδιοπραγίας.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΕΣ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΔΙΑ ΤΗΝ ΣΙΩΠΗ
Ὁ ὅσιος ἐθεωροῦσε ὅτι κατά τήν περίοδο πού ἡ Ὀρθοδοξία ἐμάχετο μέ τήν αἵρεσι, ἡ σιωπή ἦτο μέγα κακό καί θανάσιμο ἁμάρτημα. Ἔπρεπε ὁ κάθε χριστιανός νά ξεκαθαρίση τή θέσι του καί ἤ νά ὁμολογήση καί νά ταυτισθῆ μέ τήν ἀλήθεια ἤ νά συγκατατεθῆ καί νά συμβιβασθῆ μέ τούς ἰσχυρούς. Στήν περίπτωσι τήν δεύτερη τοῦ συμβιβασμοῦ δέν ἐχρειάζετο ὁπωσδήποτε νά ὁμολογήση κανείς τήν αἵρεσι, ἀλλά ἦτο ἀρκετή καί ἡ σιωπή, διά νά ἀποδείξη ὅτι κάποιος δέν ὡμολογοῦσε τήν ἀλήθεια. Διότι μέ τήν σιωπή τῶν ὀρθοδόξων, ἑδραιώνετο καί ἐπικρατοῦσε ἡ αἵρεσις. Ὁ ὅσιος λοιπόν ἐν καιρῷ αἱρέσεως ἐταύτιζε τήν ὁμολογία μέ τόν διωγμό κάι τό μαρτύριο τήν σιωπή δέ μέ τήν δειλία καί ἄρνησι.
Στήν ἐπιστολή του λοιπόν πρός τόν Πατριάρχη Νικηφόρο, ἐθεώρησε τήν σιωπή ὡς ἐπικύρωσι τῆς κατηγορίας, ὅτι δηλαδή ἦταν οἱ στουδίτες μοναχοί σχισματικοί. Ἐπί πλέον διορθώνει τόν Πατριάρχη λέγοντας, ὅτι δέν πρέπει αὐτός ὁ ὁποῖος ἀσκεῖ ἐξουσία, νά πείθεται εὔκολα σέ ὅ,τι ἀκούει.
Στήν ἐπιστολή του στόν κατά σάρκα ἀδελφό του Ἰωσήφ Ἀρχιεπίσκοπο Θεσ/νίκης, ὁ ὅσιος ἐκθέτοντας τά γεγονότα ὡς πρός τήν ἀθώωσι τοῦ μοιχοζεύκτη ἱερέως Ἰωσήφ, λέγει ὅτι ἡ σιωπή εἶναι ἐν μέρει σιωπηλή συγκατάθεσις μέ τό κακό. Αὐτήν τήν πρός στιγμή σιωπή τῶν πατέρων ἐκμεταλλεύτηκαν αὐτοί, οἱ ὁποῖοι ἤθελαν τήν ἀθώωσι τοῦ Ἰωσήφ, καί δέν ἐδέχοντο στήν ἐπανεξέτασι τῆς ὑποθέσεως καμμία συζήτησι. Ἐδῶ φαίνεται τό ἀνυποχώρητο τοῦ ὁσίου, ὄχι ἀπό ἐμπάθεια πρός τόν Ἰωσήφ, ἀλλά διά τήν καταδίκη τῆς μοιχοζευξίας (τοῦ δευτέρου γάμου) καί τήν ἀποκατάστασι τῆς εὐαγγελικοῦ νόμου.
Στόν μοναχό Ἀθανάσιο ὁ ὅσιος λέγει ὅτι αἱρετικός ὀνομάζεται κάποιος, ἐφ' ὅσον δημοσιοποιηθῆ ἡ πλάνη του καί ὑπάρξη ὀρθόδοξος ἔνστασις καί ἀντίστασις. Τότε λέγει, ὅτι ὅσοι τηροῦν σιωπή καί δέν ὁμολογοῦν τήν ἀλήθεια ταυτίζονται μέ τήν αἵρεσι. Τήν κατάκρισι ἐξ αἰτίας αὐτῆς τῆς σιωπῆς διά τήν πίστι τήν ὀνομάζει φοβερά. Ἐπίσης ἀναφέρει ὅτι φοβούμενος αὐτή τήν κατάκρισι μέ ὅλη του τή δύναμι, προφορικῶς καί γραπτῶς κηρύττει τήν ἀλήθεια καί μέ τόν φόβο καί τόν τρόμο καί τήν ἀπειλή τοῦ θανάτου.
Στήν ἐπιστολή του πρός τούς μοναχούς ὁ ὅσιος ξεκαθαρίζει τά πράγματα ὡς πρός τήν θέσι τοῦ καθενός καί λέγει ὅτι καί ὁ πιό ἁπλός χριστιανός, ὁ ὁποῖος δέν ἔχει κανένα ἀξίωμα, ὅταν κινδυνεύει ἡ πίστις, ὀφείλει νά ὁμιλῆ πρός κάθε κατεύθυνσι καί μέ ὁποιοδήποτε κόστος. Χρησιμοποιεῖ τήν θαυμάσια ἔκφρασι «ἐλευθεροστομεῖν», τό ὁποῖο θεωροῦμε ὅτι ἐκφράζει ἀπόλυτα τό χωρίον τοῦ Ἀπ. Παύλου «ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ οὐ δέδεται» (Β' Τιμ. 2, 9), ἐπειδή τό σιωπᾶν ἐν καιρῷ αἱρέσεως εἶναι κατ' οὐσίαν ἡ δέσμευσις τοῦ λόγου τῆς ἀληθείας.
Τό ἐλευθεροστομεῖν λοιπόν σημαίνει κάτι πολύ περισσότερο ἀπό τό νά ὁμιλῆ κανείς καί νά μή σιωπᾶ, σημαίνει τό νά ὁμιλῆ κανείς ἄφοβα καί μέ παρρησία πρός τούς ὑψηλα ἱσταμένους, ἐκκλησιαστικούς καί πολιτικούς ἄρχοντες, μέ πλήρη ἐπίγνωσι τῶν συνεπειῶν αὐτῆς τῆς ὁμολογίας. Δηλαδή μέ ἕνα λόγο ὅταν κινδυνεύη ἡ πίστις, πρέπει νά ὁμιλοῦμε μέ τρόπο καί στόμα ἀποστολικό. Στήν ἐπιστολή του αὐτή ὁ ὅσιος σημειώνει ὅτι αὐτή ἡ ἐντολή (δηλαδή τοῦ μή σιωπᾶν) δέν εἶναι δική του ἔμπνευσις, ἀλλά εἶναι ἐντολή τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί τῶν ἄλλων ἁγίων Πατέρων. Πολύ συχνά ὁ ὅσιος στίς ἐπιστολές του ἀναφέρει λόγια τῆς γραφῆς καί τῶν Ἁγίων Πατέρων γιά νά δείξη τήν πλήρη ταύτισι μέ αὐτούς. Ἀναφέρει ἐπίσης ὁ ὅσιος τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἐπέβαλον τήν αἵρεσι· μέ τό νά κατορθώσουν δηλαδή νά κλείνουν τό στόμα σέ ὅσους εἶχαν τήν δυνατότητα νά ὁμιλήσουν, καί εἰδικά στούς ἡγουμένους. Τήν σιωπή αὐτή τῶν ἡγουμένων ὁ ὅσιος ἐδῶ τήν ὀνομάζει δεινόν, δηλαδή κάτι φοβερό. Τήν ὑπογραφή των δέ καί ἔγγραφη συγκατάθεσι στήν ἐντολή τοῦ βασιλέως νά μή διδάσκουν, τήν ὀνομάζει προδοσία τῆς ἀληθείας καί ἔκπτωσι ἀπό τήν ἡγουμενική προστασία τῶν μοναχῶν. Πόσο ἀλήθεια στίς ἡμέρες μας ἐπαναλαμβάνονται τά ἴδια γεγονότα, καί κλείνονται τά στόματα τῶν ἡγουμένων τῶν ἐπισκόπων κλπ. μέ ἄλλους ὅμως πιό πολιτισμένους τρόπους.
Στήν ἐπιστολή του πρός τόν Παντολέοντα τόν Λογοθέτη ὁ ὅσιος, κατ' ἀρχάς ἐπαινεῖ τήν παρρησία καί τό θάρρος μέ τό ὁποῖο ἐκήρυττε τά ὀρθόδοξα δόγματα. Ἐδῶ πάλι σχολαστικώτερα, θά λέγαμε, διακηρύττει ὅτι δέν ἐξαιρεῖται κανείς ἀπό τήν ὁμολογία, ὅταν κινδυνεύει ἡ πίστις, οὔτε ὁ τελευταῖος πτωχός χριστιανός, οὔτε ὁ ζητιάνος. Παρουσιάζει μέ ζωντάνια καί χάρι τήν ἄψυχη φύσι, τρόπον τινά, νά ἐξανίσταται ἀπό τήν βλασφημία τῆς αἱρέσεως καί νά εἶναι ἕτοιμη νά ὁμιλήση δυνατά. Καί τούς χριστιανούς ἀπό τήν ἄλλη πλευρά νά βρίσκουν διάφορες προφάσεις καί δικαιολογίες διά νά τηρήσουν σιωπή.
Ἀναφέρει καί αὐτό τό φοβερό, τό ὁποῖο δέν πρέπει νά διαφύγη τήν προσοχή μας. Ὅτι δέν χρειάζεται νά ἔχει κανείς ἄλλες ἁμαρτίες γιά νά κατακριθῆ τήν ἡμέρα τῆς κρίσεως, ἀρκεῖ αὐτή ἡ σιωπή καί ἡ ἔλλειψις τῆς ὁμολογίας ὅταν ἡ πίστις κινδυνεύει. Ἴσως καί ἐκ τοῦ ἀντιθέτου ἡ ὁμολογία στά δύσκολα χρόνια πού θά ἔλθουν, μόνη της νά μπορῆ νά ἀποκαταστήση στήν βασιλεία τοῦ Θεοῦ αὐτόν πού θά τήν ἔχη.
Ἐπίσης ὁ ὅσιος ἀναφέρει ὅτι ὅσο μεγαλύτερο ἀξίωμα ἔχει κάποιος τόσο αὐστηρότερα θά κριθῆ στά θέματα τῆς σιωπῆς καί τῆς ὁμολογίας. Τελικά προτρέπει τόν ἀποδέκτη τῆς ἐπιστολῆς λέγοντάς του «Λάλει οὖν κύριέ μου, λάλει...», τό ὁποῖο δείχνει ὅτι δέν ὑπάρχει στόν κίνδυνο τῆς ὀρθοδοξίας περίπτωσι δικαιολογίας διά τήν σιωπή.
Στόν ἐπίσκοπο Ἀντώνιο ὁ ὅσιος ἀναφέρει ἐπιπροσθέτως, ὅτι ὅποιος σιωπᾶ ἐν καιρῷ κινδύνου τῆς πίστεως θεωρεῖται διά τήν ἐκκλησία ὡς νεκρός. Ἐπίσης λέγει ὅτι πρέπει οἱ ὀρθόδοξοι, ὅταν κινδυνεύει ἡ πίστις, νά εἶναι ἑνωμένοι πνευματικά καί νά ἐπικοινωνοῦν καί νά ὁμονοοῦν καί νά συνταυτίζωνται, ὅπως ἀκριβῶς ἔκαναν οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι. Ἀναφέρει πάλι χαρακτηριστικά ὅτι εἶναι φοβερό τό κρῖμα (κατάκρισι) τῆς σιωπῆς.
Τέλος στόν ἐρημίτη Θεόκτιστο ὁ ὅσιος ἀπαιτεῖ ὁμολογία γραπτή διά τήν πίστι του, πού εἶχε κατηγορηθῆ ὡς μή ὀρθόδοξος, καί λέγει ὅτι ἄν τηρήση σιωπή σ' αὐτή τήν περίπτωσι, θά σηκώση ὅλο τό βάρος τῆς κατακρίσεως καί θά ἀντιμετωπισθῆ ἀπό τούς ὀρθοδόξους ὡς αἱρετικός. Δηλαδή διά τά θέματα τῆς πίστεως ὀφείλει ὁ καθένας δημοσίως νά ξεκαθαρίζη τή θέσι του καί ἀναλόγως νά ἀντιμετωπίζεται ἀπό τούς χριστιανούς. Ἡ σιωπή σημαίνει ταύτισι μέ τήν αἵρεσι.
